Wenen zoo Diergaarde Schönbrunn

18e-eeuwse zoo
Hier geen oosterse elementen van 19e-eeuws verlangen naar verre oorden, maar een 18e-eeuwse zoo, geïnspireerd op de Verlichting en Versailles.

De opdracht van Franz I aan zijn hofarchitecten Adriaan van Steckhoven en Jean-Nicolas Jadot de Ville-Issey levert de voor barokke menagerieën kenmerkende cirkelvorm op. De 13 structuren rondom het keizerlijk paviljoen heten ook wel de loggia cirkel. Een radiaal grid waarin centrale zichtlijnen de dierentuin met het paleis en de botanische tuin verbinden. Jadot is met wiskundige precisie te werk gegaan. Symmetrie, rechte paden en laat-barokke gebouwen in het geel-met-groen van de Habsburgse monarchie.

1759 Keizerpaviljoen
Het achthoekig, historisch middelpunt staat op een verhoging en is binnen gedecoreerd met exotische dieren en een plafondschildering van Mildorfer met scenes uit Ovidius' Metamorfoses. Van hieruit steken de paden als wielspaken de tuin in. De hoofdzichtas loopt naar het paleis. Keizerin Maria Theresia en haar Franz hebben hier ontbeten en sinds 1950 kunnen ook bezoekers hier wat gebruiken. Volgens overlevering verbond een ondergrondse gang het paviljoen met het slot en had Franz I in de kelder een alchemistisch lab.

Het Keizerpaviljoen prijkt in het midden van wat een in punten gesneden taart lijkt. Rondom zat traliewerk en aan de buitenrand van de taartpunten en ertussen stonden muren. Die muren zijn geslecht. Wel staat aan de buitenrand van elke taartpunt nog altijd een verblijf. Er zijn 12 punten voor dieren en aan de westkant een 13e met een mensenverblijf van twee verdiepingen. In 1868 zwemmen er zeehonden in het bassin ervoor en in 1954 wordt het beeld Pluto op zeehond van Josef Haberl-Calo in dit bad geplaatst. Aan de roofvogelkooien aan weerszijden van het stafgebouw dankt dit deel van de tuin tot begin 20e eeuw de naam De Adelaarshof.

1828 Giraffenhuis
De taartpunt voor de giraffen is lang en smal, net als zijzelf. Van 2015-17 is het historisch verblijf gestript, gerenoveerd en herbouwd naar ontwerp van architecten Hartmann en Leopold, met veel aandacht voor vochtbeheersing en een aangenaam binnenklimaat.

In de onderbouw van de nieuwe wintertuin is de parasolacacia duidelijk leesbaar. Een bladerdak vormt de kroon op de stalen takken. Dit zijn zonnecellen in gelamineerde glaspanelen. De parasolvorm doet denken aan het Keulse olifantenverblijf met palmpilaren. Dak- en gevelbeglazing laten daglicht doorstromen. De geïsoleerde en gedraineerde vloerconstructie is afgewerkt met een gietvloer. Bezoekers kunnen met lift of trap naar de galerij en de giraffen recht in de ogen kijken.

Het buitenverblijf is gemodelleerd naar een Afrikaanse savanne met drinkplaats.

Tegelijk met het gerenoveerde giraffenhuis opent het Oost-Afrikahuis op 10 mei 2017. Hiervoor is het moerasvogelhuis naast het historische giraffenhuis in overleg met monumentenzorg gesloopt en in dezelfde vorm herbouwd. Het Oost-Afrikahuis presenteert kleinere diersoorten uit het leefgebied van de giraffen, zoals dwergmangoesten.

1841 Apenhuis
Het Biedermeier gebouw, eerst een vogelverblijf, gaat open als apenhuis. De achthoekige klimkooi met touwen en bomen is van 1847.

Begin 20e eeuw creëert hofarchitect Cajo Perisic een rechthoek van 2 verdiepingen onder een lichtdoorlatende dakopbouw, met een centrale binnenruimte voor bezoekers en daaromheen de dierenverblijven. De achthoekige klimkooi is verkleind.

In 1930 krijgen de dieren in deze gesloten inrichting meer frisse lucht. Er komen buitenkooien bij, grotere ramen en een apart deel voor mensapen. En de klimkooi wordt weer groter. De grotere boogramen op de parterre maken de buitenkooien toegankelijk.

In 1995 is het koperen dak aan vernieuwing toe en worden de buitenkooien aan voor- en galerijzijde ruimer waardoor regendouches en zonnebaden tot het keuzemenu van de apen behoren. De Tiergarten afficheert zich als de zoo met de happy animals.

Wanneer de orang-oetans in mei 2009 verhuizen, wil de zoo samen met architecten Neversal en Hartmann en monumentenzorg

terug naar de Keizerlijke stijl, aandacht voor de natuurlijke leefwijze van de dieren en bezoekers het gevoel te geven alsof ze in het apenhuis in de spiegel kijken.

Vanaf 2012 ziet het er licht en ruimtelijk uit. Het filigraan gietijzer in de centrale bezoekersruimte is weer lichtgrijs en blauw. Boven en beneden hebben de opnieuw geconstrueerde historische raamopeningen een transparant raster. Een smalle corridor verbindt de klimkooi weer met het interieur. Voor het eerst kunnen bezoekers met trap of lift de galerij op waar een expositie over mens en aap is ingericht.

1889 Modernisering
Keizer Franz Jozef moderniseert de infrastructuur en de meeste onderkomens. Hij laat de muren tussen de loggia's door hekwerk vervangen en de muur om de menagerie gaat neer. De menagerie breidt uit.

Uitbreiding jaren 30
Tussen de wereldoorlogen is in 1934 een rotsachtig zeeleeuwenverblijf ten oosten van de vijver gekomen en is de dierentuin in 1936 oostwaarts uitgebreid.

1954 Reuzenpandaverblijf en Olifantenhuis
In 1928 krijgt het buitenverblijf een pool. Voor de eerste keer ooit wordt er een olifantje geboren in een dierentuin, terwijl men dat voor onmogelijk hield.

1954 Vervanging van het in de oorlog gebombardeerde Olifantenhuis; de tralies van het buitenverblijf verdwijnen en er komen brede geulen. Presentatie van dieren in hun natuurlijke omgeving is inmiddels helemaal ingeburgerd.

1961 De olifantentraining blijkt top entertainment voor bezoekers te zijn.

1996 Nieuw olifantenverblijf in het zuidwestelijk gelegen deel. Het oude Olifantenhuis wordt aangepast voor mandrils.

1997 Wanneer het Mandrilwoud opengaat bouwt men het Olifantenhuis opnieuw om, nu voor de reuzenpanda's.

1954 Nijlpaardenhuis
Na de Tweede Wereldoorlog komt op de plek van de beschadigde roofdierenverblijven een nieuw nijlpaardenhuis (1954) met aan de voorkant een betonnen vierkant met waterbassin. Dit vierkant bouwt men in 1996 om tot buitenverblijf, zodat het weer wat weg heeft van het oude verblijf. Tijdens de algehele renovatie van 2001 krijgt het binnenbad een filtersysteem.

Open voor fatsoenlijke geklede mensen
Op 29 juli 1752 leidt Franz I zijn adellijke gasten langs de dieren in de menagerie. Aanvankelijk verblijven hier de dieren van de menagerieën Belvedere en Neugebaüde, maar geen roofdieren vanwege de stank. Na afschaffing van de lijfeigenschap (1771) komt keizer Jozef II het ontevreden volk in 1778 tegemoet met openstelling van het Prater en de keizerlijke tuinen. De menagerie is in het begin alleen op zondag open voor fatsoenlijk geklede mensen.

1828 Giraffenrage
Jozef II organiseert jachtexpedities naar Afrika. In de 19e eeuw zijn wilde dieren hip. De eerste giraf in Wenen ontketent eenzelfde hype in het mode- en stadsleven als de eerste giraf in Frankrijk een jaar eerder. In Wenen wordt zelfs theater à la giraffe gemaakt en giraffentaart gegeten. 

1899 Ontsnapping
In 1899 ontsnapt diplomatiek geschenk Peter, belandt in een boom om enkele dagen later weer orang-oetan achter slot en grendel te zijn.

Wereldoorlogen
In 1921 zijn er nog 400 over van de 3500 dieren cq 700 diersoorten in 1914. Wenen brengt genoeg geld bijeen om de menagerie te behouden.

Vanaf 1924 is Otto Antonius dierentuindirecteur. Dat jaar verandert de naam Menagerie Schönnbrunn in Tiergarten Schönbrunn, diergaarde. Antonius mag Alfred Brehm graag citeren: ‘In een goede kooi voelen dieren zich thuis en een slechte kooi ervaren zij als een gevangenis’. Wanneer hij een programma start om uitgestorven Europese dierenrassen als de wisent en de oeros terug te fokken, ligt de associatie met nazisme voor het grijpen. Aan het eind van de Tweede Wereldoorlog -  bommen op de zoo en de Russen in aantocht - plegen Antonius en zijn vrouw zelfmoord.

In de oorlog zijn veel gebouwen waaronder het Keizerpaviljoen verwoest of beschadigd en meer dan 1000 dieren omgekomen.

1997 Werelderfgoedlijst
Heel Schönbrunn komt met dierentuin en al op de UNESCO-lijst als cultureel werelderfgoed.

De dierencollectie is op soort gerangschikt. Pinguïns van de Zuidpool naast ijsberen van de Noordpool, ja hoor. Er is veel informatie beschikbaar, zonder dat je het idee krijgt dat je doodgegooid wordt met bordjes. Er lopen hier dames in bontjassen.

De laatste dag in Wenen ga ik naar de dierentuin waarmee deze trip officieel een zooliday mag heten, want meer dan één zoobezoek! Een rijke zoo in een rijk land, daar hangt een behoorlijk prijskaartje aan. Ik heb het er graag voor over.

Hoewel lang niet geweest, voelt de tuin vertrouwd. Het fijne van een dierentuin op de werelderfgoedlijst van Unesco is dat men niet lukraak verbouwt. De overal doorgevoerde kleurstelling geeft rust en bij elk gebouw staat nog altijd een groot informatiebord met chronologisch overzicht. Het apenhuis, ook al zo'n toffe ruimte is dat na de renovatie (2012) nog altijd. Weg de donkergroene begroeiing en de wirwar aan touwen met loslopende zijdeaapjes. Licht en de oude keizerlijke glorie in plaats van donker en voor het eerst kun je boven komen.

Even indrukwekkend is de bijna transparante nieuwe serre voor de giraffen. Er is hier heel veel van vroeger weggehaald, heel veel geïnnoveerd maar het klopt.